سرزمین مقدس ما ایران همیشه مورد توجه بیگانگان بوده است. در این میان انگلیسی ها جایگاه ویژه ای داشته و دارند. اغلب آن ها ظاهرا با عنوان دیپلمات یا بازرگان وارد ایران شده و نقاط ضعف و قوت ما را بررسی کرده و به مقامات کشور خود گزارش می داده اند. برخی از این عوامل، تجربیات و مشاهدات خود از ایران را به عنوان سفرنامه به رشته تحریر درآورده اند. این سفرنامه ها مرجعی تاریخی از مداخلات بیگانگان در ایران هستند و خواندن آن ها اغلب عبرت آموز است.
سفرنامه ویلسون یک نمونه از این سفرنامه ها می باشد. این کتاب نشان می دهد که انگلیسی ها از کی و کجاها در کشور ما رخنه کرده اند و ما متوجه نبوده ایم. این کتاب از انتشارات وحید است که آقای حسین سعادت نوری آن را ترجمه کرده است.
همه این کارها را به خاطر وطنم کردم…
ویلسون
ماموریت ویلسون ظاهرا تعیین خطوط مرزی ایران با ترکیه و عراق در اواخر دوره قاجار بوده است. اما در اصل پوششی جهت ارزیابی و بررسی تمامی اوضاع و احوال ایران و ایرانی است. سوارکار و تیرانداز ماهری بوده، مثل ما لباس می پوشیده و غذاهای ایرانی می خورده، و حتی فارسی را بهتر از ما صحبت می کرده است. در ضمن عتیقه باز هم بوده است! خدا می داند که هنگام ملاقات با رئیس خود سر پرسی ساکس، که هر ماه جهت دریافت گزارش از هندوستان به بوشهر می آمده، چه تعداد عتقیه را از کشور خارج کرده است. ویلسون که در شصت سالگی فوت شده است در خاطرات خود نوشته: “همه این کارها را بخاطر وطنم کردم…”. قابل توجه برخی از ایرانیان.
دیر آمدی! اگر زودتر آمده بودی می دیدی که چگونه ازبک ها را ادب کردم!
عباس میرزا
نمونه دیگر مربوط به سفرنامه ای است که وزیر مختار انگلیس در باره ایران نوشته که بنام خود او سفرنامه فریزر یا سفر زمستانی معروف گردیده است. نامبرده قرار بوده به ایران بیاید و عباس میرزای ولیعهد را ملاقات کند ولی موفق نشده است. در نهایت در مشهد مقدس عباس میرزا را ملاقات می کند. در این ملاقات عباس میرزا به او می گوید: “دیر آمدی! اگر زودتر آمده بودی می دیدی که چگونه ازبک ها را ادب کردم!” یکی از شیطنت های این آقا این بوده که تمامی گزارش ها را به رؤسای خود منتقل نمی کرده و برخی از مسایل حساس را توسط نامه به پدر خود در لندن منعکس می کرده است. ابتدای سفرنامه مقداری سنگین است، اما به مرور روان تر شده و از خواندن آن لذت خواهید برد. این کتاب را اقای دکتر منوچهر امیری ترجمه و انتشارات توس آن را منتشر کرده است.
من یکی از معدود افرادی هستم که از میان غربیان در دو جنگ جهانی در کشور ایران حضور داشته ام.
سرکلارمونت اسکرین
آخرین سفرنامه ای که در اینجا معرفی می کنیم، کتاب جنگ جهانی در ایران، نوشته سر کلارمونت اسکرین انگلیسی و ترجمه شده توسط آقای صالحیار، از انتشارات اطلاعات است. وی در طول دو جنگ جهانی در ایران حضور داشته است. لازم به ذکر است که این کتاب در متن خود حاشیه ها و قضاوت هایی دارد که برای ما خوشایند نیست، اما محتوای کتاب درمورد حضور عناصر انگلیسی در تمامی شرق ایران و همین طور وجود قشون روس ها در سراسر شمال از شرق تا غرب که از زبان انگلیسی ها بیان شده، اطلاعات زیادی به انسان می دهد. افسوس که این مسائل بعدها روشن شده و نوشداروی بعد از مرگ سهراب است.
امیدوارم که این سفرنامه ها را بخوانید و لذت ببرید. همچنین پیشنهاد می کنیم که مطلب چهره پنهان چین که معرفی کننده چند سفرنامه در مورد چین است را نیز مطالعه بفرمایید.
